المحاضرات فی الإلهیات • بحوث فی الملل و النحل • کلیات فی علم الرجال • اصول الحدیث و احکامه • منشور جاوید
فعالیت‌ها
تدریس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم • تألیف آثار متعدد در فلسفه، کلام و تفسیر • شرکت در تأسیس مجله مکتب اسلام • عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
سیاسی
شرکت در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
اجتماعی
تأسیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام صادق(ع)
جعفر سبحانی تبریزی (زاده ۲۰ فروردین ۱۳۰۸ در تبریز) مشهور به آیت‌الله سبحانی، مرجع تقلید و استاد برجسته حوزه علمیه قم است.
وی در فقه، اصول، فلسفه، کلام و تفسیر تخصص دارد و آثار متعدد علمی، از جمله الموجز، فروغ ابدیت، منشور جاوید، آیین وهابیت و منشور عقاید امامیه را تألیف کرده که بسیاری از آنها در حوزه‌های علمیه به عنوان منابع درسی استفاده می‌شوند.
او تحصیلات ابتدایی و متوسطه حوزوی خود را در تبریز آغاز کرد و در ۱۴ سالگی وارد مدرسه علمیه طالبیه شد و در ۱۷ سالگی دو کتاب معیار الفكر و مهذب البلاغه را تألیف کرد. در سال ۱۳۲۵ به قم مهاجرت کرد و در محضر استادانی چون آیات بروجردی، حجت کوه‌کمری، امام خمینی و علامه طباطبایی دروس فقه، اصول، فلسفه، کلام و تفسیر را فرا گرفت.
آیت‌الله سبحانی در کنار فعالیت علمی، نقش فعالی در مبارزات علیه رژیم پهلوی داشت؛ از جمله امضای نامه‌های اعتراضی به بازداشت امام خمینی و حمایت از فضلا، مشارکت در تأسیس دارالتبلیغ اسلامی و مجله درس‌هایی از مکتب اسلام.
پس از انقلاب اسلامی، به نمایندگی مردم آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان قانون اساسی حضور یافت و مؤسسه آموزش عالی امام صادق(ع) را برای تربیت متخصصان علم کلام تأسیس کرد.
وی همچنین در همایش‌ها و کنگره‌های داخلی و بین‌المللی شرکت داشته و آثار و پژوهش‌هایش در حوزه‌های فقه، کلام و فلسفه دین تأثیرگذار بوده است.
دیدار و گفت‌وگوی آیت‌الله سبحانی با مقام معظم رهبری (دفتر رهبر معظم انقلاب اسلامی) ۲۸ شهریور ۱۳۹۳به ترتیب از راست به چپ: ابوالحسن بنی‌صصدر، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی در۲۷ مرداد ۵۸
زندگینامه آیت الله جعفر سبحانی(۲)
زندگینامه آیت الله جعفر سبحانی(۳)
زیست علمی
جعفر سبحانی در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۰۸ در خانواده‌ای متدین در تبریز متولد شد. پدرش، آیت‌الله محمدحسین سبحانی خیابانی، از علمای شناخته‌شده تبریز بود.
تحصیل در تبریز: پس از پایان دوران ابتدایی، تحصیل در مکتب‌خانه مرحوم میرزا محمود فاضل را آغاز کرد و کتاب‌هایی مانند نصاب الصبیان، گلستان، بوستان و ابواب الجنان را فراگرفت. در ۱۴ سالگی به مدرسه علمیه طالبیه تبریز رفت و دروس مقدمات و سطوح را طی پنج سال نزد استادانی چون حاج شیخ حسن نحوی و شیخ علی‌اکبر نحوی فراگرفت. بخشی از مطول، منطق، منظومه و شرح لمعه را نزد علامه میرزا محمدعلی مدرس خیابانی آموخت. در همین دوران، در سن ۱۷ سالگی دو کتاب معیار الفكر و مهذب البلاغه را تألیف کرد.
هجرت به قم: در شهریور ۱۳۲۵، به دلیل شرایط آذربایجان و ظهور فرقه دموکرات و تشکیل حکومت وابسته به شوروی، ادامه تحصیل در تبریز دشوار شد. در قم، باقی‌مانده دروس فرائد الاصول را نزد آیت‌الله میرزا محمد مجاهدی تبریزی و آیت‌الله حاج میرزا احمد کافی فراگرفت و کفایه الاصول را نزد آیت‌الله گلپایگانی ادامه داد.
درس خارج فقه و اصول و علوم حوزوی: وی دروس خارج فقه و اصول را در محضر اساتیدی چون امام خمینی، آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله حاج سید محمد حجت کوه‌کمری گذراند. علاوه بر فقه و اصول، فلسفه، کلام و تفسیر نیز آموخت؛ از جمله، شرح قواعد العقائد علامه سید محمد بادکوبه‌ای و مباحث فلسفی و منطق علامه طباطبایی که طی سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۰ شرح منظومه و بخش اعظم اسفار را نزد ایشان فراگرفت. در جلسات علامه طباطبایی که فلسفه مادی را نقد می‌کرد، شرکت داشت و پس از پایان دوره، به خواست علامه کتاب اصول فلسفه را به عربی بازگرداند که چاپ اول آن با تقریظ علامه طباطبایی منتشر شد.
تدریس: ایشان تدریس دروسی مانند ادبیات عرب، معالم و لمعتین، فرائدالاصول، مکاسب و کفایه شیخ انصاری و شرح منظومه را از سال ۱۳۲۱ آغاز کرد و تدریس خارج فقه و اصول را از سال ۱۳۵۴ شروع نمود.
مرجعیت: جعفر سبحانی پس از درگذشت آیت‌الله شیخ جواد تبریزی در ۲۹ آبان ۱۳۸۶، رساله عملیه خود را منتشر کرد.
تألیفات علمی: آیت‌الله سبحانی آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف علوم دینی از جمله فقه، کلام، فلسفه، تفسیر و تاریخ تألیف کرده است. برخی از مهم‌ترین آثار وی شامل المحاضرات فی الالهیات، بحوث فی‌الملل و النحل، کلیات فی علم الرجال و اصول الحدیث و أحکامه است که به عنوان متون درسی در حوزه علمیه پس از انقلاب اسلامی معرفی شده‌اند.
فعالیت‌های علمی
آیت‌الله سبحانی با تأسیس «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام صادق (ع)» در سال ۱۳۷۰، پایه‌گذار یکی از مراکز تخصصی علم کلام در حوزه قم شد. این مؤسسه در زمینه‌های الهیات، فلسفه دین، وهابیت‌شناسی و نقد مکاتب فکری فعالیت گسترده‌ای دارد.
وی از بنیان‌گذاران مجله مکتب اسلام -نخستین نشریه فکری حوزه علمیه قم پس از نهضت امام خمینی -نیز به‌شمار می‌رود.
از مهم‌ترین تألیفات او می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:
المحاضرات فی الإلهیات
بحوث فی الملل و النحل
کلیات فی علم الرجال
اصول الحدیث و احکامه
منشور جاوید (تفسیر موضوعی قرآن کریم) این آثار در حوزه‌های علمیه کشور به عنوان منابع درسی و پژوهشی مورد استفاده‌اند.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
آیت‌الله جعفر سبحانی از جمله علمای فعال در مبارزات علیه رژیم پهلوی بود. در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و پس از دستگیری امام خمینی(ره)، او از امضاکنندگان نامه اعتراضی فضلای حوزه علمیه قم به هیأت دولت وقت بود. همچنین در اسفند همان سال، نامه‌ای اعتراضی به نخست‌وزیر وقت، حسنعلی منصور، درباره تداوم بازداشت امام خمینی و جمعی از علما را امضا کرد. در ماجرای انتقال امام خمینی به نجف اشرف، او نیز از امضاکنندگان متن تلگرام حمایت فضلا از امام بود و پس از شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی، با ارسال پیامی به امام، این واقعه را تسلیت گفت. آیت‌الله سبحانی همچنین در امضای چندین اعلامیه مدرسین حوزه علمیه قم علیه رژیم پهلوی مشارکت داشت.
در کنار فعالیت‌های سیاسی، وی در عرصه فرهنگی نیز نقش برجسته‌ای ایفا کرد. او از مؤسسان و گردانندگان اصلی دارالتبلیغ اسلامی (تأسیس ۱۳۴۴ به ابتکار آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری) بود که با هدف تربیت مبلغ دینی و مقابله با تبلیغات ضد دینی شکل گرفت. از دیگر فعالیت‌های مهم او، تأسیس مجله درس‌هایی از مکتب اسلام در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ به همراه گروهی از فضلای حوزه بود؛ مجله‌ای که تاکنون نیز به صاحب‌امتیازی و نظارت وی منتشر می‌شود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آیت‌الله سبحانی به عنوان نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان قانون اساسی حضور یافت و در تدوین مبانی دینی و فقهی قانون اساسی مشارکت داشت. او در سال ۱۳۷۰ نیز با هدف تربیت متخصصان علم کلام، مؤسسه آموزش عالی امام صادق(ع) را تأسیس کرد که اکنون از مراکز معتبر آموزشی و پژوهشی حوزه علمیه قم به‌شمار می‌آید.
آیت‌الله سبحانی پس از درگذشت آیت‌الله شیخ جواد تبریزی در آبان ۱۳۸۶، به درخواست گروهی از مردم آذربایجان رساله عملیه خود را منتشر کرد. او در دهه‌های اخیر در شمار چهره‌های شاخص حوزه علمیه قم در مجامع علمی داخلی و بین‌المللی بوده و در همایش‌ها و کنگره‌های متعددی از جمله کنگره جهانی امام رضا(ع)، کنفرانس وحدت اسلامی، کنگره جهانی شیخ مفید، کنگره نهج‌البلاغه و کنفرانس اسلام و مسائل پزشکی به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخته است.
بزرگداشت‌ها
در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۸۹ همزمان با بزرگداشت سالروز وحدت حوزه و دانشگاه از شخصیت علمی حضرت آیت‌الله سبحانی تجلیل شد. در این مراسم که به همت نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها و دانشگاه علوم و معارف اسلامی در مؤسسه امام صادق (ع) قم برگزار شد، آیت‌الله سبحانی که در تدوین کتاب‌های معارف اسلامی تلاش چشمگیری داشته است، مورد تقدیر قرار گرفت.
در سال ۱۳۹۰، آیت‌الله سبحانی به‌عنوان شخصیت برجسته علمی در سیزدهمین همایش کتاب سال حوزه معرفی شد و از خدمات علمی، فرهنگی و تدریس ایشان تقدیر به عمل آمد.
در ۱۱ بهمن ۱۳۹۱ در مراسم اختتامیه هجدهمین المپیاد بین‌المللی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه از خدمات قرآنی آیت‌الله سبحانی تجلیل شد.
۱۰ اسفند ۱۳۹۱ در همایش بزرگداشت مجله درس‌هایی از مکتب اسلام از آیت الله مکارم‌شیرازی و آیت الله سبحانی دو مرجع بزرگ تقلید شیعه تجلیل شد. این همایش که با حضور آیت الله سبحانی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و آیت الله حسینی بوشهری مدیر حوزه‌های علمیه در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم برگزار شد، از خدمات علمی آیات عظام مکارم شیرازی و سبحانی به پاس پایه‌گذاری مجله مکتب اسلام تقدیر شد.
معرفی شخصیت علمی و اخلاقی آیت‌الله سبحانی در مستند علامه ذوالفنون
مؤسسه فرهنگی هنری راسخون مستندی پیرامون شخصیت علمی و معنوی آیت‌الله سبحانی با عنوان علامه ذوالفنون، تولید کرده است. این مستند در سه قسمت منتشر شده است.
گفتاورد
آیت الله سبحانی در پاسخ به سؤالی دربارهٔ حجاب نظر خود را در این خصوص بیان کرد.
خبرگزاری حوزه نوشت: متن سؤال از آیت الله سبحانی و پاسخ این مرجع تقلید به این شرح است:
سؤال: آیت الله سبحانی (دام عزه العالی) با توجه به ارائه دیدگاه حضرت عالی در باب رعایت واجبات شرعی از جمله حجاب، برخی از رسانه‌ها آن را به درستی منعکس نکرده‌اند. خواهشمند است برای رفع سوء فهم، نظرات خود را در این باره یک بار دیگر، بیان نمایید.
پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم
اینجانب در مسجد اعظم پس از فراغت از درس خارج اصول دو مطلب را یادآور شدم.
مطلب نخست، این که حجاب اجباری دو تفسیر دارد. تفسیر اول آن غلط و تفسیر دوم آن مورد اتفاق همه علماء اسلام است.
اما تفسیر غلط این که اگر زن بیحجابی، در کوچه و خیابان مشاهده شد، مأمور دولتی فوراً چادری به دست بگیرد و بر سر او بیفکند و او را مجبور به رعایت حجاب کند.
این تفسیر مسلماً غلط و احدی از عالمان اسلامی چنین فتوایی نداده است.
اما تفسیر دوم و صحیح آن، این است که منکرات بر دو نوع است:
فردی منکری را در دور از چشم مردم در خانه خود انجام می دهد، تکلیف او با خدا است و ما دربارهٔ او تکلیفی نداریم.
منکری که وجود آن مضر به حال جامعه است مسلماً حکومت اسلامی باید از چنین منکراتی جلوگیری کند. کسی بخواهد آشکارا مشروب خواری کند یا قمار بازی، کند. مسلماً یک چنین منکراتی مایه گسترش گناه در جامعه می شود. بیحجابی نیز از این منکرات است که سبب می شود گناه در میان جوانان گسترش پیدا کرده و عفت عمومی خدشه دار شود. باید به گونه ای برنامه‌ریزی شود که چنین منکری در خارج تحقق پیدا نکند. (این برنامه‌ریزی اعم از فرهنگی، اجتماعی و روان‌شناسی، اقتصادی و قضایی و انتظامی است) دلیل این سخن حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است:
إِنَّ الْمَعْصِیَةَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تُضِرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتِ الْعَامَّةَ
(هر گاه بنده خدا گناهی را در پنهان انجام دهد ضرر آن متوجه خود اوست ولی اگر آشکار انجام بدهد و از آن جلوگیری نشود به جامعه ضرر میزند)
یادآور شدم که نویسنده ای که مسئله حجاب اجباری را مطرح می کند و میگوید: بله اگر بیحجابی به مرحله ایی برسد که مایه ابتذال و گسترش گناه شود باید از آن جلوگیری کرد.
در پاسخ سخن ایشان یادآور شدم که اصولاً بیحجابی یک صورت بیش ندارد و آن همان صورتی که خود او متذکر شده است.
آیا می توان جاذبه جنسی میان برهنگان و بی حجابان و جوانان امروز که سن ازدواج آنان بالا رفته است انکار کرد؟ مسلماً این نوع گناه آشکار، اخلاق جوانان را فاسد می سازد.
مطلب دومی که یادآور شدم این است. امر به معروف دو مرحله دارد. مرحله نخست: مرحله نصیحت و تذکر است و این از آن عموم مردم است، البته شرایطی هم دارد. مرحله دوم جلوگیری از منکرات است که از آن حکومت اسلامی است. امام صادق (علیه السلام) چنین می فرمایند: انما هو علی القوی المطاع العالم بالمعروف من المنکر، لا علی الضعیف الذی لا یهتدی سبیلا الی ایّ من ایّ یقول من الحق الی الباطل، و الدلیل علی ذلک کتاب الله عزوجل قوله… وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ
امر به معروف وظیفه قدرت نیرومندی است که اطاعت مردم برگردن آنها است. معروف را از منکر تمیز میدهد. این وظیفه ربطی به انسان ناتوان که راهی به جایی نمی برد، ندارد. و شاید حق را از باطل باز نمی‌شناسد.
اتفاقاً آیه ۴۱ سوره حج ناظر به همین قسم دوم همین گروه نیرومند است که اجرای امر به معروف بر عهده آنها است. آنجا که میفرماید:
الَّذینَ إِن مَکَّنّاهُم فِی الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ وَأَمَروا بِالمَعروفِ وَنَهَوا عَنِ المُنکَرِ وَلِلَّهِ عاقِبَةُ الأُمورِ
آنان که به آنها قدرت دادیم کسانی هستند که نماز را پرپا می سازند و زکات می دهند و به کارهای نیک فرمان می دهند و از منکرات مردم را باز میدارند. سرانجام کارها با خدا است. جملهٔ «ان مکناهم» گواه بر این است که این نوع امر به معروف برای انسان های متمکن و قدرتمند و به تعبیر امروزی از آن حکومت اسلامی است. و تفسیر این آیه به امر به معروف سفارشی، دور از مضمون آیه است. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.[۱]
